(Кірыліцай тэкст падаецца ніжэй)

Pavodle sapraŭdnych padziejaŭ.

Dajšoŭ. Da prypynku. Staju. Pakul padychodziŭ, maršrutka, patrebnaja mnie, prajechała. Nie paśpieŭ. Ładna. Nie apošniaja. Budu čakać. Siońnia vyrašyŭ, budu tut čakać. Na hetym prypynku hramadzkaha transpartu zvyčajna zdarajecca mnie apynucca, kali niećviarozy viartajusia z hościaŭ ad siabroŭ. Užo jak stałaja tradycyja. Možna prajści dalej, da nastupnaha prypynku. Tam skryžavańnie hałoŭnaje vulicy z praspektam. Tam na šmat bolej transpartu idzie ŭ moj bok. Ale zaŭždy atrymlivajecca tak, što jak nadakučyć stajać, dy jak tolki tudy dajdu, tolki vyjdu na pavierchniu na chodnik z padziemnaha pierachodu z-pad pierakryžavańnia, za dvaccać jakich krokaŭ da taho prypynku, jak adsiul prajedzie aŭtobus albo maršrutka, jakich moh by dačakacca i tut. I ŭ vyniku - nie paśpiavaju i tam! Tamu zaraz vyrašyŭ być upartym, vyrašyŭ dačakacca tut. Siońnia niećviarozy i ŭparty. Nie dazvolu žyćciu ździekavacca z sabie.

Staju. Ničoha niama ŭ patrebnym nakirunku. Jeduć, ale numary ŭsio nia tyja. Čas idzie. Idzie doždž. Niepadalok pa “stometroŭcy” iduć šluchi. Ich siońnia nia šmat suprać zvyčajnaha – nadvor’je drennaje. Na vializarnym vuličnym ekranie nasuprać prypynku milhaje štości padobnaje da sacyjalnaje reklamy, niejkija ab’javy. Pahladaju na ekran. Bo čas idzie, a maich maršrutak usio niama. Pakazvajuć kursy valut, zhvałtavanych suśvietnym finansavym kryzysam, prahnoz zvar’jaciełaha nadvor’ja, jakomu, vidać, ciapier kalandar nie ŭkaz, rolik, jaki na niećviarozy moj pohlad padajecca za instrukcyju, jak pravilna ŭzimku ŭtapicca pad lod z dapamohaj padručnych srodkaŭ dy paciahnuć razam za kampaniju jašče chacia b adnaho. Voś dzivaki - z takim nadvor’jem lodu za ŭsiu zimu možna nie dačakacca. Marna papiaredžvajuć. Siaredzina śniežnia, a pavietra dziesiać hradusaŭ ciepłyni.

Čas idzie. Idzie doždž. Na “stometroŭcy” užo nia bačna šluch. Tych ludziej, što byli na prypynku, kali pryjšoŭ, daŭno niama, paz’jechali. Mnie niama na čym. Staju sorak chvilin. Razoŭ piać - šeść dajści zdoleŭ by da nastupnaha prypynku za toj čas, što staju. Žyćcio ŭsio adno znojdzie sposab paździekavacca - nia tak, dyk pa-inšamu. Ale vyrašyŭ dačakacca. Dy j niećviarozamu iści, štości zusim niama achvoty, navat niedaloka. Uvohule, varušycca achvoty niama.

Na prajeznaj častcy vada biažyć. Tam, dzie sychodziacca sustrečnyja pakataści pamiž krajniaj vuličnaj pałasoj ruchu i tak zvanaj “kišeniaj” prypynku, zrabiłasia vialikaja łužyna. Takoj łužyny nie pavinna być, jaki b doždž nia išoŭ. Bačna, što na pakryćci prasadka. Asnova słabaja, nie vytrymlivaje nahruzki ad kołaŭ šmatlikich aŭtobusaŭ dy tralejbusaŭ. Praličylisia ŭ svoj čas dziady dy baćki z raźlikami intensiŭnaści ruchu dy nahruzak na perspektyvu.

Maršrutka. Iznoŭ nie maja. Rablu dva kroki ŭ bok, kab pyrski z-pad kołaŭ nie patrapili na maje nohi. Pieravodžu pozirk na ekran – niejkaja błakitnaja plama, nibyta karcinka zavisła na adnym kadry. Maršrutka ad’jazdžaje. Chodnik kałychnuŭsia. Stop. Što heta było? Jak chodnik moža kałychnucca? Chutčej ja sam? Ale... Vina było šmat, tak, ale ž harełki nie było. Niaŭžo nohi nie trymajuć z adnoj plaški vina? Niemahčyma. Albo, pryvitańnie staraść? Usio ž nie ja, chutčej chodnik. I nie kałychnuŭsia, bolš padobna na pavolny šturšok.

Hladžu na ludziej na prypynku, ci zaŭvažyli što jany? Pa tvarach bačna – niekatoryja taksama štości zaŭvažyli. Vuń i dziaŭčyna z pamiatym tvaram svajmu chłopcu, zdajecca, kaža ab hetym. Uschvalavałasia. Ja dyk spakojny, moža tamu što niećviarozy. Čaho chvalavacca? Ziemlatrus? U nas nie byvaje, nu chiba što raz u dziesiać - dvaccać hod słabieńki symbaličny, jak vodhuki ad niejkaha dalokaha.

Pozirk miž tym iznoŭ traplaje na darožnaje pakryćcio. Što za chalera? Doždž nie spyniŭsia, a łužyna amal što źnikła!

Da prypynku nabližaŭsia tralejbus. Čahości tarhanuŭsia raptam, amal spyniŭsia, ale iznoŭ pakaciŭsia sabie dalej, zapavolvajučy ruch. Ja praciahvaŭ hladzieć tudy, dzie tolki što była łužyna, tamu, napeŭna, pieršy ci navat adziny zaŭvažyŭ toje, što inšyja ŭvohule nie paśpieli pabačyć: z-pad pravaha piaredniaha koła tralejbusu pa asfalcie chutka pabiehła ščylina, imhnienna raspaŭsiudziłasia ŭ baki raspadajučysia na novyja adhalinavańni, što imkliva pašyralisia.

Tralejbus spyniŭsia na prypynku, nie paśpieŭ adčynić dźviery, jak jaho koły pravalilisia ŭ pakryćcio, što niečakana pieratvaryłasia pad imi ŭ nietryvałuju korku, pad jakoj była pustata. Jašče praz imhnieńnie asfalt pravaliŭsia pa ŭsioj płoščy pad pieradam mašyny, razłamaŭšysia na kryhi, niby toj lod na racie.

Sapraŭdy, da čaho ž padobna na kadry z taho roliku, dzie pravalvajucca pad lod! – padumałasia mnie mižvoli.

Pierad tralejbusu z hrukatam i skryhatańniem ssunuŭsia - abrynuŭsia ŭniz, śviatło ŭ salonie ŭ toj ža momant zhasła, kudyści ŭniz pad vulicu schavałasia amal pałova korpusu mašyny, jakaja ciapier zaniała amal što vertykalnuju pazycyju.

Usio adbyvałasia imkliva, ličy što ŭ cišyni, čutnyja byli tolki hetyja hrukat dy skryhatańnie metalu ab asfalt. Potym adna z žančyn na prypynku pačała kryčać. Astatnija napałochana nazirali moŭčki, nia dziva, što prosta nie paśpieli ŭśviadomić toje, što adbyvajecca. Mnie zdałosia, niby chtości zakryčaŭ i ŭnutry tralejbusu. Kali jon pad’jazdžaŭ, ja paśpieŭ pabačyć, što ŭ im było niekalki pasažyraŭ. Zaraz usie jany, vidać, papadali tudy ŭniz da kabiny kiroŭcy.

Jašče niekalki sekundaŭ i mašyna z žudasnym skryhatańniem, nibyta vydaŭšy apošni stohn, uzdryhnuła i, jak imkliva irvanułasia, pravaliłasia, źnikła ŭ pravale całkam. Voś tak, nie bolej čym za čverć chviliny, za niekalki šturškoŭ, tralejbus litaralna źnik z vačej. Krai jamy nieadkładna abrynulisia śledam, jak u vializarnaju varonku. Nastupnyja chvilin piać ja hladzieŭ na hetuju dziru, pamierami amal na pałovu šyryni vulicy, jak začaravany. Vidać, z pryčyny niećviarozaści, asensavańnie taho, što adbyłosia, prychodziła nadta pavolna, niaśpiešna. Pakul tralejbus pravalvaŭsia, nohi adčuli jašče niekalki šturškoŭ, što zychodzili, vierahodna, adniekul z hłybini.

Jakoha-niebudź dna ŭ jamie, albo tralejbusu na dnie jamy bačna nie było. Pierad vačyma, nakolki chapała śviatła, jakoje traplała ad vuličnaha lichtara, što značna nachiliŭsia, ale ŭparta praciahvaŭ śviacić, byŭ tolki niaroŭny zrez supraćlehłaje ścienki abryvu. Jana vyhladała, jak słaisty piroh: kraj abłamanaha asfaltavaha pakryćcia, pad im pareštki staroj brukavanaj vulicy, nižej nasypny słoj piasku taŭščynioj kala metru, a pad im, vidać, što naturalny hrunt, ale taksama piasčany.

Tym časam na prypynku siarod prysutnych raspačałasia samaja sapraŭdnaja histeryka. Kali b hetym ludziam daviałosia apynucca na miescy vuličnaha teraktu z vykarystańniem vybuchovaha prystasavańnia, napeŭna, adreahavali b navat bolš strymana. Padobnym ciapier nikoha nia ździviš. Ale, kab na vačach adbyłosia voś takoje...

Tak ja pabačyŭ, jak Biezdań pryjšła pa horad. Tak ja staŭ śviedkam jaje pieršaha kroku, maleńkaha, adnak rašučaha.

Chacia... Pierad hetym Biezdań užo rabiła ci to vyviedku, ci to prezentacyju siabie.

Dźviuma hadami raniej.

Čarhovy ranišni šlach da pracy, nadakučyŭšy, projdzieny tysiačy razoŭ. Raptam štości niezvyčajnaje pryciahvaje ŭvahu. Pasiaredzinie nievialičkaha parku, što budzie ŭsiaho jakich tryccać krokaŭ u šyryniu, i jaki nosić nazvu ŭ honar francuskaha horadu – “pabracimu”, ab čym bolšaść nasielnikaŭ našaha horadu chutčej za ŭsio nie zdahadvajecca i navat uvohule nia viedaje, što hetaje miesca ličycca za park, naciahnuta stužka. Takimi stužkami z kasymi bieła-čyrvonymi rysami zvyčajna abharodžvajuć miescy nadzvyčajnych zdareńniaŭ, naprykład, kali znojduć bombu ci adbyłasia jakaja avaryja albo złačynstva. Ale što ž moža być tam? Pierakryžavańnie alejaŭ, bolš ničoha. Darečy, asabliva nie paśpieŭ ničoha i razhledzić chutka prajechaŭšy paŭz nievialički park.

Nastupnym rankam stužka siarod parku nie źnikła, naadvarot, źjaviłasia milicejskaja achova. Razhledzieŭ, što słup lichtara aśviatleńnia staić nachilena. Na alei bačna kučki śviežaj ziamli. Niešta razryli. Vodapravodčyki? Suviazisty? Adnak, čamu nievialikaje miesca zvyčajnych ziemlanych rabot tak pilna achoŭvaje milicyja? Niejak dziŭna.

Tak praciahvałasia niekalki dzion. Źjavilisia try - čatyry sekcyi budaŭničaha zaboru, aŭtakran. Razharnułasia sapraŭdnaja minibudoŭla. Milicejski patrul z aŭtamabilem vartavaŭ abharodžanaja miesca kruhłasutačna.

Potym haradzkija srodki masavaj infarmacyi paviedamili – u parku pasiarod piešachodnaje alei adčyniŭsia pravał pad ziamlu. Tady ja pryhadaŭ, što sapraŭdy, pierad hetym sam bačyŭ, što plitka – sučasny štučny bruk na chodniku tam prasieła, jak zdarajecca, kali nie zrobiać naležnym čynam asnovu pad joj. Ale akazałasia, pryčyny byli zusim inšyja, čym nie jakasnaja vykanańnie rabot.

Pravał abśledavali, vyjaviłasia, što zusim nia hłyboka pad sučasnym histaryčnym płastom znachodziłasia staražytnaje zbudavańnie nakštałt kałodzieža, ścienki jakoha zroblenyja z draŭlanaha zrubu. Sprabavali zamieryć hłybiniu – admierali ŭniz ad pavierchni kala saraka metraŭ, a dna tak i nie dasiahnuli. Voś čamu źjaviłasia achova i aharodža – kab chto nie patrapiŭ u hetuju pastku. Zasypać biazdonny kałodziež nie stali, ničoha lepšaha nie prydumali, jak zakryć nadziejnaj žalezabetonnaj plitaj dy adnavić pavierch aleju, jak było. Lichtar, što nachiliŭsia da jamy, pastavili roŭna.

Chutka minaki iznoŭ, chadzili praz hetaje miesca, i šmat chto ź ich, jak i raniej, zusim nie zdahadvalisia, što pad nahami biezdań.

Byli vypadki, jak apory vuličnaha aśviatleńnia pry ŭstalavańni raptam uvachodzili u ziamlu da pałovy svajoj daŭžyni, prabiŭšy dno padrychtavanaha katłavanu. Tak pad vulicaj znachodzili čarhovy padziemny chod. Padobnych chadoŭ było šmat u staroj častcy horadu i heta nikoha nie ździŭlała. Jany byli daśledavany archieolahami dy historykami. Chady zvyčajna byli razburanyja, nie chady – dakładniej ich frahmenty, reštki, što vypadkova zachavalisia. Raniej jany złučali miž saboj chramy, budynki, haradzkija ŭmacavańni. Ciapier amal ničoha z hetaha ŭ horadzie nie zastałosia i chady nie viali ni adkul i ni kudy. Tyja, što viali pad raku, byli zatoplenyja vadoj. Adnak hety niezvyčajny kałodziež - šachta byŭ niečym pryncypova adroznym, čym viadomyja navukoŭcam padziamielli. Pryznačeńnia jaho tak i nie zdoleli zrazumieć i daśledavać dalej nie ryzyknuli albo nie pažadali. Prosta tradycyjna zapluščyli vočy na prablemu, kab jaje nie isnavała. Da taho ž, u hetaj krainie ŭsim dobra viadoma, što ŭłady zvyčajna nikoli nie kažuć ludziam usioj praŭdy, navat kali ab čym i majuć infarmacyju. Voś i ŭ hetaj historyi sa staražytnym kałodziežam adčuvałasia niejkaja złaviesnaja tajamnica.

Ja viedaŭ ad ludziej stałaha vieku, što na praciahu ŭsiaho dzieviatnaccataha stahodździa i na pačatku dvaccataha na hetym miescy stajaŭ trochpaviarchovy cahlany budynak. Kamu i navošta było patrebna rabić pad im biazdonny kałodziež, nie zrazumieła. Chutčej za ŭsio kałodziež byŭ zrobleny značna raniej, jašče da pabudovy domu, nie adno stahodździe tamu.

Adnak usio adno było nie zrazumieła, kim i navošta? Vidavočna, što nie dla vady.

Ciapier, kali heta ŭsio adbyłosia, ja pačaŭ padazravać – chtości z prodkaŭ zrabiŭ jaho naŭmysna, nibyta zaprasiŭ Biezdań u naš śviet, pakazaŭ joj šlach. Kab jana mahła pryjści dy zataicca da peŭnych časoŭ u čakańni la samaje pavierchni.

Tralejbus, što syšoŭ pad ziamlu byŭ pieršym, dalej byŭ čarod budynkaŭ. Pieršyja vypadki pravałaŭ vyklikali paniku. Potym ludzi pastupova pryzvyčailisia. Kali niešta adbyvajecca dastatkova pavolna dy pastupova, čałaviek, na samoj spravie, šmat da čaho moža pryzvyčaicca z taho, što na pieršy pohlad zdavałasia b niemahčymym.

Biezdań prahłynała horad pastupova. Heta ciahnułasia ŭžo druhi hod. Tak zvanyja “spalnyja” mikrarajony, nasielnictva jakich składałasia ŭ bolšaści svajoj z liku haradžan u pieršym pakaleńni, byłych sialan, apuskalisia ŭ Biezdań pieršymi. Dalej za ŭsich trymaŭsia histaryčny centar staroha horadu, chacia mienavita jon i byŭ uvieś paryty šmatlikimi padziemnymi chadami jašče stahodździa tamu, i mienavita ŭ im Biezdań zrabiła svaje pieršyja jamy, daciahnuŭšysia svaimi ščupalcami z hłybiń da pavierchni.

Adnak, kali ŭ starym hradzie ŭ pravały źnikali asobnyja miescy, budynki, ci ich častki, dyk mikrarajony apošnich dziesiacihodździaŭ asiadali vializarnymi pa płoščy kavałkami pavierchni – cełymi kvartałami adrazu i navat raŭnamierna, zachoŭvajučy sietki kamunikacyjaŭ, infrastrukturu. Avaryjnyja słužby dy słužby ministerstva pa nadzvyčajnych stanaviščach praciahvali tudy ŭniz da ich elektryčnyja pravady, vodazabieśpiačeńnie, kalektary. Naładžvali pastaŭku praduktaŭ dy tavaraŭ u kramy, ładzili pad’jemniki, kab dastaŭlać ludziej da miesca pracy, kali jano, zrazumieła, zachavałasia. Takim čynam, nasielnictva, što apynułasia ŭ Biezdani, praciahvała isnavać, jak i raniej. Tolki sonca ciapier zazirała ŭ ich vokny zusim zredku dy ŭsiaho na jakuju hadzinu apoŭdni.

Miž tym raz-poraz zdaralisia i novyja prasadki, u vyniku čaho budynki i nasielnictva źnikali ŭžo nazaŭždy. Nichto nia viedaŭ svoj los.

Učastki pavierchni ŭ histaryčnym centry horadu zvyčajna pravalvalisia adrazu i na vializarnuju hłybiniu. Tak, što nie zastavałasia anijakich šancaŭ kahości adšukać i vyciahnuć adtul.

U pačatku šmat chto kidaŭsia na ŭcioki preč z horadu. Ale chutka viartalisia – vyjaviłasia, što tak adbyvajecca paŭsiudna ŭ krainie, a moža navat i va ŭsim śviecie. Nieparušanych šlachoŭ štodnia stanaviłasia ŭsio mienš. Pravały pierarazali čyhunačnyja i aŭtamabilnyja darohi, źniščali aeradromy. Uciakać nia było kudy. Dadatkovym paćvierdžańniem hetamu stanovišču stałasia toje, što ź vialikaje sudnachodnaj raki, na bierahach jakoj stajaŭ horad, źnikła vada, syšła ŭniz praz ščyliny dy pravały ŭ dnie. Ciaham niekalkich dzion, jak toje zdaryłasia, z hetych jamaŭ siam-tam vylatali kłuby haračaje pary, niečym nahadvajučy hiejzery ŭ sejśmičnych rajonach. Potym heta spyniłasia, i pravały ŭ biezdań pazavalvalisia, pazapłyvali račnym žviram.

A mnie ŭciakać niama kudy nie z toj pryčyny. Nie tamu što niama kudy ŭvohule, jak vyśvietliłasia, a tamu, što ja nie naležu ani da jakoj nacyjanalnaści, ja tutejšy. I prodki maje, kaho viedaju, nichto ź ich nia byŭ anijakaje nacyjanalnaści – usie byli tutejšyja, i tut pachavany. I, jak toj śpiavaje: “...kolki žadaŭ – mnie stolki nie treba. Ja pamru tut!”. My, tutejšyja, tut nazaŭždy.

Naviedaŭ siabra. Kali Biezdań pryjšła pa horad navat adnosiny miž ludźmi zrabilisia inšymi. I raniej šmat chto žyli adnym biahučym dniom, ale ŭsio adno z ulikam, što jość niejkaja tam budučynia, a ciapier dakładna było tolki siońnia bieź anijakaje budučyni. Hetyja abstaviny nakładali admysłovy adbitak na pavodziny.

Pobač z domam siabra ceły kvartał pajšoŭ pad ziamlu, tamu ź jaho voknaŭ było dobra bačna vulicu i kožnaha, chto pa joj nabližaŭsia. Ja viedaŭ, što ciapier siabra pravodzić amal uvieś čas za nazirańniem za vulicaj, i što mianie jon zaŭvažyŭ i paznaŭ. Tamu zusim nia ździviŭsia, kali toj adčyniŭ dźviery, nie pytajučysia.

Žorstkaści, zabojstvaŭ, hvałtu, rabavańnia, zrazumieła, stała našmat bolej. Davier’ja miž ludźmi nie zastałosia zusim. Tolki strach.

Siabar pa staroj zvyčcy jašče daviaraŭ mnie, ale taksama, ja adčuvaŭ, pačaŭ trymacca sa mnoj niejak naściarožana.

- Voś, trymaj, heta tabie, - uźniaŭ z padłohi abiedźviuma rukami ciažkavaty skrutak, praciahnuŭ.

- Što heta? – ja nie śpiašaŭsia brać.

- Padarunak. U ciabie ž u lutym dzień naradžeńnia, a z takim žyćciom, sam viedaješ, moža nie vypadzie pavinšavać.

Hetkim svojeasablivym pačućciom humaru jon adroźnivaŭsia j raniej, da taho jak heta ŭsio pačałosia.

- Padarunak? – tupa pierapytaŭ ja. Niejak nie było ani zacikaŭlenaści, ani žadańnia navat ab niečym razvažać u suviazi z hetym.

- Padarunak.

- Ale ž, kažuć zahadzia, napierad, nielha vinšavać.

- Ničoha, nam ciapier šmat čaho možna, - kryva ŭśmichnuŭsia siabra, - trymaj.

Ja pryniaŭ pakunak z jaho ruk. Sapraŭdy, davoli ciažki, štości metaličnaje.

- Pahladzieć?

- Pahladzi.

Ja razharnuŭ zamaślenyja anučy. Ručny kulamiot. Vidać časoŭ apošniaje suśvietnaj vajny, a moža i što panaviej. Ja ŭ hetych spravach nia vielmi raźbirajusia, nia toje što jon, siabar. Jon dyk, jak raz, vielmi dobra ŭ hetym raźbiraŭsia, i zajmaŭsia šmat hod. Vykopvaŭ z ziamli zbroju, ramantavaŭ, adnaŭlaŭ, pradavaŭ źbiralnikam kalekcyj, a moža i nia tolki im. Było - adsiedzieŭ termin za hety zaniatak.

Tamu padarunak ździŭleńnia nia vyklikaŭ.

- A navošta jon mnie?

- Nuuu, - siabar niaŭciamna pacisnuŭ plačyma, - Čas taki zaraz, mo i spatrebicca.

- Aaa. Nu, tak, moža. Dziakuj!

- Dziakuj... Dy heta ž, možna skazać, adzin z maich šedeŭraŭ, lepiej za novy, pracuje jak hadzińnik! A ty – dziakuj, - pierakryŭlaŭ jon maje nudotnyja słovy.

Ja nikoli nie padzialaŭ jaho zachapleńnia zbrojaj, ale, kab nie pakryŭdzić, vymušany byŭ vykazać niejkuju cikaŭnaść da prezentu.

- A dzie adkapaŭ?

- Nie. Nie adkopvaŭ. Heta ž toj samy, z viežy ratušy, viedaješ hetuju historyju?

Nu, tak, - nia ŭpeŭniena adkazaŭ ja, - Zdajecca, čuŭ niešta, ci čytaŭ.

Ja nie schłusiŭ, sapraŭdy niedzie čytaŭ. Prosta pryhadaŭ nie adrazu. Kali znosili budynak ratušy, toj staroj, sapraŭdnaj, užo šmat hod apaśla jak skončyłasia vajna, na viežy znajšli pareštki sałdata - kulamiotčyka. Jon zahinuŭ tam jašče pry abaronie horadu, dakładniej, kali abarona, što trymałasia bolej, čym toje mahčyma i niemahčyma, narešcie, usio ž ruchnuła i vorahi ŭvajšli ŭ horad, a reštki abaroncaŭ, vidać, praciahvali adstrelvacca, viali vuličnyja bai, adstupajučy. Kulamiotčyk vybraŭ vydatnuju pazycyju na viežy staroj ratušy na viaršyni zamkavaj hary, adkul prastrelvałasia ŭsio navakolle. A moža tamu, što adstupać prosta było niama kudy i bolej nia mieła sensu. Zaniaŭ svoj apošni rubiež abarony na viežy, dalej było tolki nieba.

Potym leśvica była razburana artyleryjskim strełam albo minamiotam, ad čaho abaronca horadu, napeŭna i zahinuŭ. Padniacca na vierchnija pavierchi viežy stała niemahčyma, a sałdat tak i pralažaŭ tam usie hady varožaj akupacyi, a potym jašče hady apaśla advarotnaje źmieny niamiecka - fašysckaj akupacyi iznoŭ na rasiejska - kamunistyčnuju. Jaho znajšli tolki tady, kali ŭłady, papiarednie źniščyŭšy amal usie staryja chramy ŭ horadzie, pryjšli źniščyć budynak ratušy. Budynki - śviedki zmročnaha minułaha siaredniaviečča pieraškadžali ich ujaŭleńniam ab śvietłaje budučyni. I miesca ŭ planach budučaha ŭsieahulnaha ludzkoha ščaścia im nie było adviedziena.

- Mnie zdavałasia, jon budzie zachoŭvacca ŭ muzei?

- A jon tam i zachoŭvajecca! – zaśmiajaŭsia siabra, tolki heta nia jon, a padobny, niedzie adkapany. A hety – voś jon! Heta dakładna! Niekatoryja detali tolki vyrabiŭ, a tak usio astatniaje sapraŭdnaje, tahačasnaje.

Praz hadzinu, jašče raz padziakavaŭšy siabru za atrymany ŭ padarunak rarytet, ja nakiravaŭsia dadomu. Za hety čas adbylisia peŭnyja źmieny. Kavałak vulicy, jakoj ja išoŭ siudy, ciapier pravaliŭsia, pryjšłosia šukać akružny šlach.

Ale chutka vyjaviłasia, što heta nie adzinaja źmiena ŭ navakolli za čas majoj adsutnaści. Ja nie znajšoŭ svajho domu. Dakładniej miesca, dzie jon stajaŭ jašče try hadziny tamu, ja znajšoŭ lohka, ale domu bolej nie było. Ciapier i na hetym miescy Biezdań uzirałasia ŭ nieba.

Ździŭleńnia nie było. Kaniešnie, hetaha treba było čakać. Rana albo pozna dom by pravaliŭsia, ci razam sa mnoj ci bieź mianie. Ale ž ja pastajaŭ kolki chvilin u rospačy. Kab razvažać, jak žyć dalej, navat nie prychodziła na rozum. Ja, jak i ŭsie navokał daŭno pryzvyčaiŭsia nie čakać na budučyniu i nia mieć anijakich planaŭ. Usio adno, u hetych abstavinach adstupać było niama kudy i bolej nia mieła sensu.

Biezdań, jak tyja vorahi paŭstahodździa tamu, pryjšła pa horad i ŭvajšła ŭ jaho. Było zrazumieła, što sproby supracivu ad pačatku marnyja. Miž tym, skaracca złomu losu, zdavacca biez supracivu, taksama nie chaciełasia.

Paviarnuŭsia, pajšoŭ preč. Usio adno kudy.

La adnaho z niehłybokich pravałaŭ, adkul jašče vyhladaŭ dach šmatpaviarchoŭki, sustreŭ pachmurnuju kampaniju. Adrazu vyłučaŭsia toj, chto vykonvaŭ rolu “daminujučaha samca”, pobač prybližanyja. Dalej trymalisia žančyny i dziaŭčyny, jakich, pa ŭsiamu vidać, spačatku suproć ich voli prosta chapali dy hvałcili adpaviedna subardynacyi isnujučaj u hetym kłanie, a potym, kali ŭsie pryzvyčailisia da novych, što na spravie značyć - starych, ale nie tak užo, vyjaŭlajecca, j zabytych, stasunkaŭ u socyjumie, kožny źmiryŭsia z adviedzienaj rolaj, aby nie źbivali i dastavałasia kali-nikali kavałak ježy, vopratka, što raźmiarkoŭvaŭ macniejšy. Nastroj u ich byŭ vyklučna varožy, zrazumieła, varožy da mianie. Kłan vyjšaŭ, tak by mović, na palavańnie.

Raskryŭ pakunak sa svaim padarunkam. Prademanstravaŭ. Ich nastroj u dačynieńni mianie nie źmianiŭsia, ale tubylcy paličyli za lepšaje schavacca pad dach svajoj ruiny. Ahniastrelnaje zbroi jany nia mieli anijakaj.

Jak zvyčajna kažuć, nohi sami pryviali mianie siudy – na plac pierad ratušaj. Moža tamu, što ŭ histaryčnym centry horadu pavierchnia ziamli była calejšaja, i jašče zastavałasia dzie prajści.

Na padmurkach staroj źniščanaj ratušy zaraz uzvyšałasia nanava adbudavanaja niekalki hod tamu kopija. Adnaŭleńnia ratušy tady damahłasia śviadomaja častka haradžan.

Šturšok pavierchni addaŭsia praz nohi i cieła ŭ hałavu. Niedzie niepadalok, zzadu, tam adkul pryjšoŭ, zahrukacieła. Jašče adzin kavałak prahłynuła Biezdań. Aziracca nie staŭ. Bačyŭ padobnaje ŭžo sotni razoŭ.

Nakiravaŭsia da ratušy. Adzin vuhał kolki času tamu abvaliŭsia, ale pakinuty budynak trymaŭsia. Ja rašuča ŭzyšoŭ na hanak. Dźviery byli vyłamanyja. Pajšoŭ pa leśvicy navierch u viežu. Z kožnaj prystupkaj usio bližej dy bližej da nieba, usie dalej ad Biezdani. Vyrašyŭ – budu tam, kolki času mnie zastałosia.

Zvonku zahrukatała iznoŭ. Zdajecca, siońnia Biezdań aktyvizavałasia. A moža siońnia ŭsio j skončycca, narešcie?

I čaho tolki pryhadaŭ hetuju historyju pra kulamiotčyka? Tryźnieńnie niejkaje. Straciŭ dom, ładna. Heta było niepaźbiežna. Siabar – čorny šukalnik, jaki k čortu siabar?! Niama ŭ mianie takoha siabra i nikoli nie było! Stop. Adkul ža tady ŭ mianie kulamiot? A ŭvohule, jakaja ciapier roźnica... Jość i jość. I dobra. Jon zaraz mnie patrebny i karysny. Kab nie było jaho, napeŭna b tyja mianie zabili.

Voś ja i naviersie. A sapraŭdy, daloka vidać adsiul. Ale hladzieć niama kudy. Paŭsiudna čornyja pravały. Navat nie ŭjaŭlaŭ sabie što ich užo stolki. Znoŭ hrukoča. Vieža krychu pakačvajecca. Dzie? Aha, voś. Pryblizna try kilametry adsiul. Vobłaka pyłu ŭźniałosia. A vuń jašče. I jašče. Amal ničoha nidzie nie zastałosia. Sonca niama, nieba zmročnaje. Dalahlad čyrvanieje. Nibyta piekła. Ci heta na niebie bačna adbitak Biezdani? Tak i jość – apošni dzień.

Uładkavaŭ kulamiot. Na placoŭcy akazałasia šmat skryniaŭ z patronami. Skryni staryja, sparachniełyja. A stužki, jak novyja. Nie razumieju, adkul? Siabar ža mnie, vychodzić, patrony i nie daŭ! Tolki kulamiot. A tyja durni napužalisia! Napužalisia inšaha durnia z bieskarysnaj žalezkaj u rukach. Tryźnieńnie... Tryźnieńnie... Kulamiotnyja stužki nibyta čakali mianie tut, jak chto specyjalna pakłaŭ, byccam viedaŭ, što pryjdu. A moža hetyja patrony zastalisia tut z vajny? Ale ž heta budynak druhi, nia toj. Toj ratušy paŭstahodździa nie było. Jaje ŭvohule bolš niama. Heta – kopija. I jaje chutka nia budzie. Chutka ničoha nia budzie.

Zaradziŭ. Nikoli raniej hetaha nie rabiŭ, ale atrymałasia adrazu.

- Nu davaj, davaj, padychodź bližej!

Hrukatańnie čułasia ŭžo amal niaspynna. Reljef miascovaści daŭno straciŭ zvykłyja, znajomyja z dziacinstva, prykmietnyja rysy. Heta ŭžo była pavierchnia jakojści inšaje planety.

- Davaj, padła, davaj!

Pierad ratušaj abrynułasia ŭniz amal pałova placu. Vieža krychu nachiliłasia.

Na maju pieršuju doŭhuju kulamiotnuju čarhu Biezdań adkazała praciahłym hłuchim stohnam.

- Adčuvaješ, značyć! Značyć, tabie balić!

Streliŭ jašče pa pravałach. Bližej, dalej. Unizie zaraŭło, jak vialiki paranieny źvier. Imhnienna abvalilisia jašče niekalki kavałkaŭ krajoŭ pavierchni zusim pobač z viežaj, nie pavolna, jak zvyčajna, a ryŭkom, jak razdražniena adarvanyja złoj rukoj.

Zaradziŭ. Pierasmyknuŭ zatvor.

- Što, razzłavałasia? Atrymaj jašče!

Iznoŭ zahrukataŭ kulamiot. Maleńkija kavałki śvincu źnikali ŭ biazdonnych jamach, ale kožny traplaŭ u niešta toje nieviadomaje, što było pryčynaj usiamu. Asabliva mocna pakutliva raŭła Biezdań, kali ja stralaŭ z viežy niepasredna ŭniz, amal vertykalna ŭ pravał pierad fasadam budynku.

Za šalonym rovam, što lacieŭ z hłybiń, užo nia čutna było hrukatu źnikajučaj pavierchni, reštki jakoj ciapier pravalvalisia ŭ Biezdań niaspynna. Nakolki možna było bačyć vakoł ratušy pravały ŭžo faktyčna ab’jadnalisia ŭ adzin ahulny. Horad źnik. Dalahlad čyrvaniej značna jarčej. Piakielny vodblisk farbavaŭ niebaschił.

Ja navat nie paśpieŭ zaŭvažyć, jak vieža ratušy palacieła ŭniz. Praciahvaŭ stralać. Nie spyniaŭsia. Praciahvaŭ stralać. Praciahvaŭ stralać.

Ja pračnuŭsia. Durny ciažki son adbiŭsia ŭ pamiaci. Hałava traščyć – učora ŭ haściach, vidać, usio ž pierabraŭ. Zvyčajna, tak zdarajecca nie časta, kab pamiatać son nastolki detalova. Padniaŭsia, vyhlanuŭ za vakno. Usio było, jak zvyčajna, usio na svaich miescach - damy, vulica z minakami dy aŭtamabilami, drevy. Ale nie adpuskała vostraje adčuvańnie: usie my razam, uvieś horad, usia kraina, uvieś śviet daŭno apuścilisia ŭ Biezdań. I padziecca adsiul niama kudy. Što tut parobiš? My tut nazaŭždy. My tutejšyja.

_______

Бездань

(І калі ты працяглы час глядзіш у бездань,

дык бездань таксама ўглядаецца ў цябе.

Фрыдрых Вільгельм Ніцшэ.)

Паводле сапраўдных падзеяў.

Дайшоў. Да прыпынку. Стаю. Пакуль падыходзіў, маршрутка, патрэбная мне, праехала. Не пасьпеў. Ладна. Не апошняя. Буду чакаць. Сёньня вырашыў, буду тут чакаць. На гэтым прыпынку грамадзкага транспарту звычайна здараецца мне апынуцца, калі нецьвярозы вяртаюся з госьцяў ад сяброў. Ужо як сталая традыцыя. Можна прайсьці далей, да наступнага прыпынку. Там скрыжаваньне галоўнае вуліцы з праспэктам. Там на шмат болей транспарту ідзе ў мой бок. Але заўжды атрымліваецца так, што як надакучыць стаяць, ды як толькі туды дайду, толькі выйду на паверхню на ходнік з падземнага пераходу з-пад перакрыжаваньня, за дваццаць якіх крокаў да таго прыпынку, як адсюль праедзе аўтобус альбо маршрутка, якіх мог бы дачакацца і тут. І ў выніку - не пасьпяваю і там! Таму зараз вырашыў быць упартым, вырашыў дачакацца тут. Сёньня нецьвярозы і ўпарты. Не дазволю жыцьцю зьдзекавацца з сабе.

Стаю. Нічога няма ў патрэбным накірунку. Едуць, але нумары ўсё ня тыя. Час ідзе. Ідзе дождж. Непадалёк па “стомэтроўцы” ідуць шлюхі. Іх сёньня ня шмат супраць звычайнага – надвор’е дрэннае. На вялізарным вулічным экране насупраць прыпынку мільгае штосьці падобнае да сацыяльнае рэклямы, нейкія аб’явы. Паглядаю на экран. Бо час ідзе, а маіх маршрутак усё няма. Паказваюць курсы валют, згвалтаваных сусьветным фінансавым крызысам, прагноз звар’яцелага надвор’я, якому, відаць, цяпер каляндар не ўказ, ролік, які на нецьвярозы мой погляд падаецца за інструкцыю, як правільна ўзімку ўтапіцца пад лёд з дапамогай падручных сродкаў ды пацягнуць разам за кампанію яшчэ хаця б аднаго. Вось дзівакі - з такім надвор’ем лёду за ўсю зіму можна не дачакацца. Марна папярэджваюць. Сярэдзіна сьнежня, а паветра дзесяць градусаў цеплыні.

Час ідзе. Ідзе дождж. На “стомэтроўцы” ужо ня бачна шлюх. Тых людзей, што былі на прыпынку, калі прыйшоў, даўно няма, паз’ехалі. Мне няма на чым. Стаю сорак хвілін. Разоў пяць - шэсьць дайсьці здолеў бы да наступнага прыпынку за той час, што стаю. Жыцьцё ўсё адно знойдзе спосаб пазьдзекавацца - ня так, дык па-іншаму. Але вырашыў дачакацца. Ды й нецьвярозаму ісьці, штосьці зусім няма ахвоты, нават недалёка. Увогуле, варушыцца ахвоты няма.

На праезнай частцы вада бяжыць. Там, дзе сыходзяцца сустрэчныя пакатасьці паміж крайняй вулічнай паласой руху і так званай “кішэняй” прыпынку, зрабілася вялікая лужына. Такой лужыны не павінна быць, які б дождж ня ішоў. Бачна, што на пакрыцьці прасадка. Аснова слабая, не вытрымлівае нагрузкі ад колаў шматлікіх аўтобусаў ды тралейбусаў. Пралічыліся ў свой час дзяды ды бацькі з разьлікамі інтэнсіўнасьці руху ды нагрузак на пэрспэктыву.

Маршрутка. Ізноў не мая. Раблю два крокі ў бок, каб пырскі з-пад колаў не патрапілі на мае ногі. Пераводжу позірк на экран – нейкая блакітная пляма, нібыта карцінка завісла на адным кадры. Маршрутка ад’язджае. Ходнік калыхнуўся. Стоп. Што гэта было? Як ходнік можа калыхнуцца? Хутчэй я сам? Але... Віна было шмат, так, але ж гарэлкі не было. Няўжо ногі не трымаюць з адной пляшкі віна? Немагчыма. Альбо, прывітаньне старасьць? Усё ж не я, хутчэй ходнік. І не калыхнуўся, больш падобна на павольны штуршок.

Гляджу на людзей на прыпынку, ці заўважылі што яны? Па тварах бачна – некаторыя таксама штосьці заўважылі. Вунь і дзяўчына з памятым тварам свайму хлопцу, здаецца, кажа аб гэтым. Усхвалявалася. Я дык спакойны, можа таму што нецьвярозы. Чаго хвалявацца? Землятрус? У нас не бывае, ну хіба што раз у дзесяць - дваццаць год слабенькі сымбалічны, як водгукі ад нейкага далёкага.

Позірк між тым ізноў трапляе на дарожнае пакрыцьцё. Што за халера? Дождж не спыніўся, а лужына амаль што зьнікла!

Да прыпынку набліжаўся тралейбус. Чагосьці таргануўся раптам, амаль спыніўся, але ізноў пакаціўся сабе далей, запавольваючы рух. Я працягваў глядзець туды, дзе толькі што была лужына, таму, напэўна, першы ці нават адзіны заўважыў тое, што іншыя ўвогуле не пасьпелі пабачыць: з-пад правага пярэдняга кола тралейбусу па асфальце хутка пабегла шчыліна, імгненна распаўсюдзілася ў бакі распадаючыся на новыя адгалінаваньні, што імкліва пашыраліся.

Тралейбус спыніўся на прыпынку, не пасьпеў адчыніць дзьверы, як яго колы праваліліся ў пакрыцьцё, што нечакана ператварылася пад імі ў нетрывалую корку, пад якой была пустата. Яшчэ праз імгненьне асфальт праваліўся па ўсёй плошчы пад перадам машыны, разламаўшыся на крыгі, нібы той лёд на раце.

Сапраўды, да чаго ж падобна на кадры з таго роліку, дзе правальваюцца пад лёд! – падумалася мне міжволі.

Перад тралейбусу з грукатам і скрыгатаньнем ссунуўся - абрынуўся ўніз, сьвятло ў салёне ў той жа момант згасла, кудысьці ўніз пад вуліцу схавалася амаль палова корпусу машыны, якая цяпер заняла амаль што вэртыкальную пазыцыю.

Усё адбывалася імкліва, лічы што ў цішыні, чутныя былі толькі гэтыя грукат ды скрыгатаньне мэталю аб асфальт. Потым адна з жанчын на прыпынку пачала крычаць. Астатнія напалохана назіралі моўчкі, ня дзіва, што проста не пасьпелі ўсьвядоміць тое, што адбываецца. Мне здалося, нібы хтосьці закрычаў і ўнутры тралейбусу. Калі ён пад’язджаў, я пасьпеў пабачыць, што ў ім было некалькі пасажыраў. Зараз усе яны, відаць, пападалі туды ўніз да кабіны кіроўцы.

Яшчэ некалькі сэкундаў і машына з жудасным скрыгатаньнем, нібыта выдаўшы апошні стогн, уздрыгнула і, як імкліва ірванулася, правалілася, зьнікла ў правале цалкам. Вось так, не болей чым за чвэрць хвіліны, за некалькі штуршкоў, тралейбус літаральна зьнік з вачэй. Краі ямы неадкладна абрынуліся сьледам, як у вялізарнаю варонку. Наступныя хвілін пяць я глядзеў на гэтую дзіру, памерамі амаль на палову шырыні вуліцы, як зачараваны. Відаць, з прычыны нецьвярозасьці, асэнсаваньне таго, што адбылося, прыходзіла надта павольна, нясьпешна. Пакуль тралейбус правальваўся, ногі адчулі яшчэ некалькі штуршкоў, што зыходзілі, верагодна, аднекуль з глыбіні.

Якога-небудзь дна ў яме, альбо тралейбусу на дне ямы бачна не было. Перад вачыма, наколькі хапала сьвятла, якое трапляла ад вулічнага ліхтара, што значна нахіліўся, але ўпарта працягваў сьвяціць, быў толькі няроўны зрэз супрацьлеглае сьценкі абрыву. Яна выглядала, як слаісты пірог: край абламанага асфальтавага пакрыцьця, пад ім парэшткі старой брукаванай вуліцы, ніжэй насыпны слой пяску таўшчынёй каля мэтру, а пад ім, відаць, што натуральны грунт, але таксама пясчаны.

Тым часам на прыпынку сярод прысутных распачалася самая сапраўдная гістэрыка. Калі б гэтым людзям давялося апынуцца на месцы вулічнага тэракту з выкарыстаньнем выбуховага прыстасаваньня, напэўна, адрэагавалі б нават больш стрымана. Падобным цяпер нікога ня зьдзівіш. Але, каб на вачах адбылося вось такое...

Так я пабачыў, як Бездань прыйшла па горад. Так я стаў сьведкам яе першага кроку, маленькага, аднак рашучага.

Хаця... Перад гэтым Бездань ужо рабіла ці то выведку, ці то прэзэнтацыю сябе.

Дзьвюма гадамі раней.

Чарговы ранішні шлях да працы, надакучыўшы, пройдзены тысячы разоў. Раптам штосьці незвычайнае прыцягвае ўвагу. Пасярэдзіне невялічкага парку, што будзе ўсяго якіх трыццаць крокаў у шырыню, і які носіць назву ў гонар францускага гораду – “пабраціму”, аб чым большасьць насельнікаў нашага гораду хутчэй за ўсё не здагадваецца і нават увогуле ня ведае, што гэтае месца лічыцца за парк, нацягнута стужка. Такімі стужкамі з касымі бела-чырвонымі рысамі звычайна абгароджваюць месцы надзвычайных здарэньняў, напрыклад, калі знойдуць бомбу ці адбылася якая аварыя альбо злачынства. Але што ж можа быць там? Перакрыжаваньне алеяў, больш нічога. Дарэчы, асабліва не пасьпеў нічога і разгледзіць хутка праехаўшы паўз невялічкі парк.

Наступным ранкам стужка сярод парку не зьнікла, наадварот, зьявілася міліцэйская ахова. Разгледзеў, што слуп ліхтара асьвятленьня стаіць нахілена. На алеі бачна кучкі сьвежай зямлі. Нешта разрылі. Водаправодчыкі? Сувязісты? Аднак, чаму невялікае месца звычайных земляных работ так пільна ахоўвае міліцыя? Неяк дзіўна.

Так працягвалася некалькі дзён. Зьявіліся тры - чатыры сэкцыі будаўнічага забору, аўтакран. Разгарнулася сапраўдная мінібудоўля. Міліцэйскі патруль з аўтамабілем вартаваў абгароджаная месца кругласутачна.

Потым гарадзкія сродкі масавай інфармацыі паведамілі – у парку пасярод пешаходнае алеі адчыніўся правал пад зямлю. Тады я прыгадаў, што сапраўды, перад гэтым сам бачыў, што плітка – сучасны штучны брук на ходніку там прасела, як здараецца, калі не зробяць належным чынам аснову пад ёй. Але аказалася, прычыны былі зусім іншыя, чым не якасная выкананьне работ.

Правал абсьледавалі, выявілася, што зусім ня глыбока пад сучасным гістарычным пластом знаходзілася старажытнае збудаваньне накшталт калодзежа, сьценкі якога зробленыя з драўлянага зрубу. Спрабавалі замерыць глыбіню – адмералі ўніз ад паверхні каля сарака мэтраў, а дна так і не дасягнулі. Вось чаму зьявілася ахова і агароджа – каб хто не патрапіў у гэтую пастку. Засыпаць бяздонны калодзеж не сталі, нічога лепшага не прыдумалі, як закрыць надзейнай жалезабэтоннай плітай ды аднавіць паверх алею, як было. Ліхтар, што нахіліўся да ямы, паставілі роўна.

Хутка мінакі ізноў, хадзілі праз гэтае месца, і шмат хто зь іх, як і раней, зусім не здагадваліся, што пад нагамі бездань.

Былі выпадкі, як апоры вулічнага асьвятленьня пры ўсталяваньні раптам уваходзілі у зямлю да паловы сваёй даўжыні, прабіўшы дно падрыхтаванага катлавану. Так пад вуліцай знаходзілі чарговы падземны ход. Падобных хадоў было шмат у старой частцы гораду і гэта нікога не зьдзіўляла. Яны былі дасьледаваны археолягамі ды гісторыкамі. Хады звычайна былі разбураныя, не хады – дакладней іх фрагмэнты, рэшткі, што выпадкова захаваліся. Раней яны злучалі між сабой храмы, будынкі, гарадзкія ўмацаваньні. Цяпер амаль нічога з гэтага ў горадзе не засталося і хады не вялі ні адкуль і ні куды. Тыя, што вялі пад раку, былі затопленыя вадой. Аднак гэты незвычайны калодзеж - шахта быў нечым прынцыпова адрозным, чым вядомыя навукоўцам падзямельлі. Прызначэньня яго так і не здолелі зразумець і дасьледаваць далей не рызыкнулі альбо не пажадалі. Проста традыцыйна заплюшчылі вочы на праблему, каб яе не існавала. Да таго ж, у гэтай краіне ўсім добра вядома, што ўлады звычайна ніколі не кажуць людзям усёй праўды, нават калі аб чым і маюць інфармацыю. Вось і ў гэтай гісторыі са старажытным калодзежам адчувалася нейкая злавесная таямніца.

Я ведаў ад людзей сталага веку, што на працягу ўсяго дзевятнаццатага стагодзьдзя і на пачатку дваццатага на гэтым месцы стаяў трохпавярховы цагляны будынак. Каму і навошта было патрэбна рабіць пад ім бяздонны калодзеж, не зразумела. Хутчэй за ўсё калодзеж быў зроблены значна раней, яшчэ да пабудовы дому, не адно стагодзьдзе таму.

Аднак усё адно было не зразумела, кім і навошта? Відавочна, што не для вады.

Цяпер, калі гэта ўсё адбылося, я пачаў падазраваць – хтосьці з продкаў зрабіў яго наўмысна, нібыта запрасіў Бездань у наш сьвет, паказаў ёй шлях. Каб яна магла прыйсьці ды затаіцца да пэўных часоў у чаканьні ля самае паверхні.

Тралейбус, што сышоў пад зямлю быў першым, далей быў чарод будынкаў. Першыя выпадкі правалаў выклікалі паніку. Потым людзі паступова прызвычаіліся. Калі нешта адбываецца дастаткова павольна ды паступова, чалавек, на самой справе, шмат да чаго можа прызвычаіцца з таго, што на першы погляд здавалася б немагчымым.

Бездань праглынала горад паступова. Гэта цягнулася ўжо другі год. Так званыя “спальныя” мікрараёны, насельніцтва якіх складалася ў большасьці сваёй з ліку гараджан у першым пакаленьні, былых сялян, апускаліся ў Бездань першымі. Далей за ўсіх трымаўся гістарычны цэнтар старога гораду, хаця менавіта ён і быў увесь парыты шматлікімі падземнымі хадамі яшчэ стагодзьдзя таму, і менавіта ў ім Бездань зрабіла свае першыя ямы, дацягнуўшыся сваімі шчупальцамі з глыбінь да паверхні.

Аднак, калі ў старым градзе ў правалы зьнікалі асобныя месцы, будынкі, ці іх часткі, дык мікрараёны апошніх дзесяцігодзьдзяў асядалі вялізарнымі па плошчы кавалкамі паверхні – цэлымі кварталамі адразу і нават раўнамерна, захоўваючы сеткі камунікацыяў, інфраструктуру. Аварыйныя службы ды службы міністэрства па надзвычайных станавішчах працягвалі туды ўніз да іх электрычныя правады, водазабесьпячэньне, калектары. Наладжвалі пастаўку прадуктаў ды тавараў у крамы, ладзілі пад’емнікі, каб дастаўляць людзей да месца працы, калі яно, зразумела, захавалася. Такім чынам, насельніцтва, што апынулася ў Бездані, працягвала існаваць, як і раней. Толькі сонца цяпер зазірала ў іх вокны зусім зрэдку ды ўсяго на якую гадзіну апоўдні.

Між тым раз-пораз здараліся і новыя прасадкі, у выніку чаго будынкі і насельніцтва зьнікалі ўжо назаўжды. Ніхто ня ведаў свой лёс.

Участкі паверхні ў гістарычным цэнтры гораду звычайна правальваліся адразу і на вялізарную глыбіню. Так, што не заставалася аніякіх шанцаў кагосьці адшукаць і выцягнуць адтуль.

У пачатку шмат хто кідаўся на ўцёкі прэч з гораду. Але хутка вярталіся – выявілася, што так адбываецца паўсюдна ў краіне, а можа нават і ва ўсім сьвеце. Непарушаных шляхоў штодня станавілася ўсё менш. Правалы пераразалі чыгуначныя і аўтамабільныя дарогі, зьнішчалі аэрадромы. Уцякаць ня было куды. Дадатковым пацьверджаньнем гэтаму становішчу сталася тое, што зь вялікае суднаходнай ракі, на берагах якой стаяў горад, зьнікла вада, сышла ўніз праз шчыліны ды правалы ў дне. Цягам некалькіх дзён, як тое здарылася, з гэтых ямаў сям-там выляталі клубы гарачае пары, нечым нагадваючы гейзэры ў сэйсьмічных раёнах. Потым гэта спынілася, і правалы ў бездань пазавальваліся, пазаплывалі рачным жвірам.

А мне ўцякаць няма куды не з той прычыны. Не таму што няма куды ўвогуле, як высьветлілася, а таму, што я не належу ані да якой нацыянальнасьці, я тутэйшы. І продкі мае, каго ведаю, ніхто зь іх ня быў аніякае нацыянальнасьці – усе былі тутэйшыя, і тут пахаваны. І, як той сьпявае: “...колькі жадаў – мне столькі не трэба. Я памру тут!”. Мы, тутэйшыя, тут назаўжды.

Наведаў сябра. Калі Бездань прыйшла па горад нават адносіны між людзьмі зрабіліся іншымі. І раней шмат хто жылі адным бягучым днём, але ўсё адно з улікам, што ёсьць нейкая там будучыня, а цяпер дакладна было толькі сёньня безь аніякае будучыні. Гэтыя абставіны накладалі адмысловы адбітак на паводзіны.

Побач з домам сябра цэлы квартал пайшоў пад зямлю, таму зь яго вокнаў было добра бачна вуліцу і кожнага, хто па ёй набліжаўся. Я ведаў, што цяпер сябра праводзіць амаль увесь час за назіраньнем за вуліцай, і што мяне ён заўважыў і пазнаў. Таму зусім ня зьдзівіўся, калі той адчыніў дзьверы, не пытаючыся.

Жорсткасьці, забойстваў, гвалту, рабаваньня, зразумела, стала нашмат болей. Давер’я між людзьмі не засталося зусім. Толькі страх.

Сябар па старой звычцы яшчэ давяраў мне, але таксама, я адчуваў, пачаў трымацца са мной неяк насьцярожана.

- Вось, трымай, гэта табе, - узьняў з падлогі абедзьвюма рукамі цяжкаваты скрутак, працягнуў.

- Што гэта? – я не сьпяшаўся браць.

- Падарунак. У цябе ж у лютым дзень нараджэньня, а з такім жыцьцём, сам ведаеш, можа не выпадзе павіншаваць.

Гэткім своеасаблівым пачуцьцём гумару ён адрозьніваўся й раней, да таго як гэта ўсё пачалося.

- Падарунак? – тупа перапытаў я. Неяк не было ані зацікаўленасьці, ані жаданьня нават аб нечым разважаць у сувязі з гэтым.

- Падарунак.

- Але ж, кажуць загадзя, наперад, нельга віншаваць.

- Нічога, нам цяпер шмат чаго можна, - крыва ўсьміхнуўся сябра, - трымай.

Я прыняў пакунак з яго рук. Сапраўды, даволі цяжкі, штосьці мэталічнае.

- Паглядзець?

- Паглядзі.

Я разгарнуў замасьленыя анучы. Ручны кулямёт. Відаць часоў апошняе сусьветнай вайны, а можа і што панавей. Я ў гэтых справах ня вельмі разьбіраюся, ня тое што ён, сябар. Ён дык, як раз, вельмі добра ў гэтым разьбіраўся, і займаўся шмат год. Выкопваў з зямлі зброю, рамантаваў, аднаўляў, прадаваў зьбіральнікам калекцый, а можа і ня толькі ім. Было - адседзеў тэрмін за гэты занятак.

Таму падарунак зьдзіўленьня ня выклікаў.

- А навошта ён мне?

- Нууу, - сябар няўцямна паціснуў плячыма, - Час такі зараз, мо і спатрэбіцца.

- Ааа. Ну, так, можа. Дзякуй!

- Дзякуй... Ды гэта ж, можна сказаць, адзін з маіх шэдэўраў, лепей за новы, працуе як гадзіньнік! А ты – дзякуй, - перакрыўляў ён мае нудотныя словы.

Я ніколі не падзяляў яго захапленьня зброяй, але, каб не пакрыўдзіць, вымушаны быў выказаць нейкую цікаўнасьць да прэзэнту.

- А дзе адкапаў?

- Не. Не адкопваў. Гэта ж той самы, з вежы ратушы, ведаеш гэтую гісторыю?

Ну, так, - ня ўпэўнена адказаў я, - Здаецца, чуў нешта, ці чытаў.

Я не схлусіў, сапраўды недзе чытаў. Проста прыгадаў не адразу. Калі зносілі будынак ратушы, той старой, сапраўднай, ужо шмат год апасьля як скончылася вайна, на вежы знайшлі парэшткі салдата - кулямётчыка. Ён загінуў там яшчэ пры абароне гораду, дакладней, калі абарона, што трымалася болей, чым тое магчыма і немагчыма, нарэшце, усё ж рухнула і ворагі ўвайшлі ў горад, а рэшткі абаронцаў, відаць, працягвалі адстрэльвацца, вялі вулічныя баі, адступаючы. Кулямётчык выбраў выдатную пазыцыю на вежы старой ратушы на вяршыні замкавай гары, адкуль прастрэльвалася ўсё навакольле. А можа таму, што адступаць проста было няма куды і болей ня мела сэнсу. Заняў свой апошні рубеж абароны на вежы, далей было толькі неба.

Потым лесьвіца была разбурана артылерыйскім стрэлам альбо мінамётам, ад чаго абаронца гораду, напэўна і загінуў. Падняцца на верхнія паверхі вежы стала немагчыма, а салдат так і праляжаў там усе гады варожай акупацыі, а потым яшчэ гады апасьля адваротнае зьмены нямецка - фашысцкай акупацыі ізноў на расейска - камуністычную. Яго знайшлі толькі тады, калі ўлады, папярэдне зьнішчыўшы амаль усе старыя храмы ў горадзе, прыйшлі зьнішчыць будынак ратушы. Будынкі - сьведкі змрочнага мінулага сярэднявечча перашкаджалі іх уяўленьням аб сьветлае будучыні. І месца ў плянах будучага ўсеагульнага людзкога шчасьця ім не было адведзена.

- Мне здавалася, ён будзе захоўвацца ў музэі?

- А ён там і захоўваецца! – засьмяяўся сябра, толькі гэта ня ён, а падобны, недзе адкапаны. А гэты – вось ён! Гэта дакладна! Некаторыя дэталі толькі вырабіў, а так усё астатняе сапраўднае, тагачаснае.

Праз гадзіну, яшчэ раз падзякаваўшы сябру за атрыманы ў падарунак рарытэт, я накіраваўся дадому. За гэты час адбыліся пэўныя зьмены. Кавалак вуліцы, якой я ішоў сюды, цяпер праваліўся, прыйшлося шукаць акружны шлях.

Але хутка выявілася, што гэта не адзіная зьмена ў навакольлі за час маёй адсутнасьці. Я не знайшоў свайго дому. Дакладней месца, дзе ён стаяў яшчэ тры гадзіны таму, я знайшоў лёгка, але дому болей не было. Цяпер і на гэтым месцы Бездань узіралася ў неба.

Зьдзіўленьня не было. Канешне, гэтага трэба было чакаць. Рана альбо позна дом бы праваліўся, ці разам са мной ці безь мяне. Але ж я пастаяў колькі хвілін у роспачы. Каб разважаць, як жыць далей, нават не прыходзіла на розум. Я, як і ўсе навокал даўно прызвычаіўся не чакаць на будучыню і ня мець аніякіх плянаў. Усё адно, у гэтых абставінах адступаць было няма куды і болей ня мела сэнсу.

Бездань, як тыя ворагі паўстагодзьдзя таму, прыйшла па горад і ўвайшла ў яго. Было зразумела, што спробы супраціву ад пачатку марныя. Між тым, скарацца злому лёсу, здавацца без супраціву, таксама не хацелася.

Павярнуўся, пайшоў прэч. Усё адно куды.

Ля аднаго з неглыбокіх правалаў, адкуль яшчэ выглядаў дах шматпавярхоўкі, сустрэў пахмурную кампанію. Адразу вылучаўся той, хто выконваў ролю “дамінуючага самца”, побач прыбліжаныя. Далей трымаліся жанчыны і дзяўчыны, якіх, па ўсяму відаць, спачатку супроць іх волі проста хапалі ды гвалцілі адпаведна субардынацыі існуючай у гэтым клане, а потым, калі ўсе прызвычаіліся да новых, што на справе значыць - старых, але не так ужо, выяўляецца, й забытых, стасункаў у соцыюме, кожны зьмірыўся з адведзенай роляй, абы не зьбівалі і даставалася калі-нікалі кавалак ежы, вопратка, што разьмяркоўваў мацнейшы. Настрой у іх быў выключна варожы, зразумела, варожы да мяне. Клан выйшаў, так бы мовіць, на паляваньне.

Раскрыў пакунак са сваім падарункам. Прадэманстраваў. Іх настрой у дачыненьні мяне не зьмяніўся, але тубыльцы палічылі за лепшае схавацца пад дах сваёй руіны. Агнястрэльнае зброі яны ня мелі аніякай.

Як звычайна кажуць, ногі самі прывялі мяне сюды – на пляц перад ратушай. Можа таму, што ў гістарычным цэнтры гораду паверхня зямлі была цалейшая, і яшчэ заставалася дзе прайсьці.

На падмурках старой зьнішчанай ратушы зараз узвышалася нанава адбудаваная некалькі год таму копія. Аднаўленьня ратушы тады дамаглася сьвядомая частка гараджан.

Штуршок паверхні аддаўся праз ногі і цела ў галаву. Недзе непадалёк, ззаду, там адкуль прыйшоў, загрукацела. Яшчэ адзін кавалак праглынула Бездань. Азірацца не стаў. Бачыў падобнае ўжо сотні разоў.

Накіраваўся да ратушы. Адзін вугал колькі часу таму абваліўся, але пакінуты будынак трымаўся. Я рашуча ўзышоў на ганак. Дзьверы былі выламаныя. Пайшоў па лесьвіцы наверх у вежу. З кожнай прыступкай усё бліжэй ды бліжэй да неба, усе далей ад Бездані. Вырашыў – буду там, колькі часу мне засталося.

Звонку загрукатала ізноў. Здаецца, сёньня Бездань актывізавалася. А можа сёньня ўсё й скончыцца, нарэшце?

І чаго толькі прыгадаў гэтую гісторыю пра кулямётчыка? Трызьненьне нейкае. Страціў дом, ладна. Гэта было непазьбежна. Сябар – чорны шукальнік, які к чорту сябар?! Няма ў мяне такога сябра і ніколі не было! Стоп. Адкуль жа тады ў мяне кулямёт? А ўвогуле, якая цяпер розьніца... Ёсьць і ёсьць. І добра. Ён зараз мне патрэбны і карысны. Каб не было яго, напэўна б тыя мяне забілі.

Вось я і наверсе. А сапраўды, далёка відаць адсюль. Але глядзець няма куды. Паўсюдна чорныя правалы. Нават не ўяўляў сабе што іх ужо столькі. Зноў грукоча. Вежа крыху пакачваецца. Дзе? Ага, вось. Прыблізна тры кілямэтры адсюль. Воблака пылу ўзьнялося. А вунь яшчэ. І яшчэ. Амаль нічога нідзе не засталося. Сонца няма, неба змрочнае. Далягляд чырванее. Нібыта пекла. Ці гэта на небе бачна адбітак Бездані? Так і ёсьць – апошні дзень.

Уладкаваў кулямёт. На пляцоўцы аказалася шмат скрыняў з патронамі. Скрыні старыя, спарахнелыя. А стужкі, як новыя. Не разумею, адкуль? Сябар жа мне, выходзіць, патроны і не даў! Толькі кулямёт. А тыя дурні напужаліся! Напужаліся іншага дурня з бескарыснай жалезкай у руках. Трызьненьне... Трызьненьне... Кулямётныя стужкі нібыта чакалі мяне тут, як хто спэцыяльна паклаў, быццам ведаў, што прыйду. А можа гэтыя патроны засталіся тут з вайны? Але ж гэта будынак другі, ня той. Той ратушы паўстагодзьдзя не было. Яе ўвогуле больш няма. Гэта – копія. І яе хутка ня будзе. Хутка нічога ня будзе.

Зарадзіў. Ніколі раней гэтага не рабіў, але атрымалася адразу.

- Ну давай, давай, падыходзь бліжэй!

Грукатаньне чулася ўжо амаль няспынна. Рэльеф мясцовасьці даўно страціў звыклыя, знаёмыя з дзяцінства, прыкметныя рысы. Гэта ўжо была паверхня якойсьці іншае плянэты.

- Давай, падла, давай!

Перад ратушай абрынулася ўніз амаль палова пляцу. Вежа крыху нахілілася.

На маю першую доўгую кулямётную чаргу Бездань адказала працяглым глухім стогнам.

- Адчуваеш, значыць! Значыць, табе баліць!

Стрэліў яшчэ па правалах. Бліжэй, далей. Унізе зараўло, як вялікі паранены зьвер. Імгненна абваліліся яшчэ некалькі кавалкаў краёў паверхні зусім побач з вежай, не павольна, як звычайна, а рыўком, як раздражнена адарваныя злой рукой.

Зарадзіў. Перасмыкнуў затвор.

- Што, раззлавалася? Атрымай яшчэ!

Ізноў загрукатаў кулямёт. Маленькія кавалкі сьвінцу зьнікалі ў бяздонных ямах, але кожны трапляў у нешта тое невядомае, што было прычынай усяму. Асабліва моцна пакутліва раўла Бездань, калі я страляў з вежы непасрэдна ўніз, амаль вэртыкальна ў правал перад фасадам будынку.

За шалёным ровам, што ляцеў з глыбінь, ужо ня чутна было грукату зьнікаючай паверхні, рэшткі якой цяпер правальваліся ў Бездань няспынна. Наколькі можна было бачыць вакол ратушы правалы ўжо фактычна аб’ядналіся ў адзін агульны. Горад зьнік. Далягляд чырваней значна ярчэй. Пякельны водбліск фарбаваў небасхіл.

Я нават не пасьпеў заўважыць, як вежа ратушы паляцела ўніз. Працягваў страляць. Не спыняўся. Працягваў страляць. Працягваў страляць.

Я прачнуўся. Дурны цяжкі сон адбіўся ў памяці. Галава трашчыць – учора ў гасьцях, відаць, усё ж перабраў. Звычайна, так здараецца не часта, каб памятаць сон настолькі дэталёва. Падняўся, выглянуў за вакно. Усё было, як звычайна, усё на сваіх месцах - дамы, вуліца з мінакамі ды аўтамабілямі, дрэвы. Але не адпускала вострае адчуваньне: усе мы разам, увесь горад, уся краіна, увесь сьвет даўно апусьціліся ў Бездань. І падзецца адсюль няма куды. Што тут паробіш? Мы тут назаўжды. Мы тутэйшыя.